Net als half Nederland heb ik de afgelopen weken ontzettend zitten genieten van ‘De Luizenmoeder’. Vrijwel elke grap is raak, de situaties zijn heel herkenbaar en vaak pijnlijk ongemakkelijk maar juist daardoor weer ontzettend grappig. Ik vrees dat we in de toekomst tijdens diverse congressen, workshops en studiedagen talloze scènes voorbij zien komen om een en ander te duiden. Want als je iets wilt uitleggen, is een lollig filmpje altijd goed. Dankzij De Luizenmoeder hebben we nu tientallen sketches erbij. Dank u wel, NPO.
Inmiddels zijn we er in het onderwijs ook wel over eens dat we vooral hard moeten lachen om ‘De Luizenmoeder’. Er zijn mensen die heel zuur zeggen dat het pijnlijk duidelijk maakt hoe het Nederlandse onderwijs ervoor staat, maar dat is onzin. Na Toren C of The Office hebben we ook niet gezegd dat het bedrijfsleven er verschrikkelijk beroerd voorstaat met al die idioten achter hun bureaus. De Luizenmoeder is om te lachen, punt. Om juf Ank die een vlucht naar voren doet in de contacten met de ouders, directeur Anton die in elke twee van de drie scènes met eeuwige koffiemok in de rechterhand zalvende woorden staat te spreken, en worstelende moeder Hannah die eindelijk van zich af lijkt te bijten (ik schrijf dit na aflevering 3).
Zou er een Luizenmoeder-achtige serie over een roc gemaakt kunnen worden? Natuurlijk wel. Het ROC staat alleen een stuk verder af van het grote publiek, dus een blockbuster als De Luizenmoeder zal het niet worden. Maar in romanvorm is het al gedaan: vorig jaar kwam De Rendementsdenker van Lucas Zandberg uit, een roman die zich afspeelt op een ROC. En alles wat in De Luizenmoeder gedaan wordt, heeft Zandberg ook in De Rendementsdenker gedaan. Uitvergroten, tegenstellingen creëren, karikaturen neerzetten, absurdistische verhaallijnen. Maar om ‘De Rendementsdenker’ heb ik nou net níet kunnen lachen. En later wel.
Held in De Rendementsdenker is de jonge docent Robert, die vol idealisme aan zijn baan aan De Leyderschans in het noorden van het land begint. Die naam is een verwijzing naar ROC Leiden, waarbij bij veel mensen in het mbo de tenen al krom gaan staan. Daar werd namelijk door bestuurders met geld gesmeten, terwijl ze niet verder van de alledaagse lespraktijk konden staan. Robert is een gedreven, idealistische docent die door hard werken het vertrouwen van zijn leerlingen weet te winnen, omdat ze zien dat hij hard zijn best doet. Niet al zijn collega’s begrijpen die ijver, ze gaan er ook niet allemaal in mee –sommigen profiteren er zelfs ronduit van- maar ze laten hem. Totdat de volgende hoofdrolspeler haar opwachting maakt. Margot, de nieuwe sectormanager.
Nuance
Het boek wordt zowel uit het perspectief van Robert en Margot geschreven, en Zandberg doet geen moeite om nuance aan te brengen in zijn personages. Echt alles aan Margot is fout. Ze noemt docenten ‘fte’s’, ze vindt lessen maar inefficiënt –leerlingen kunnen die instructie beter via de computer ontvangen, scheelt ook weer ruimte- en ze reist op kosten van de instelling de wereld rond om met dure kunstwerken voor in haar kantoor terug te komen. Robert is niet alleen idealistisch, hij is ook grenzeloos naïef en blijft geloven in de goede wil van zijn collega’s en zijn sectormanager. Vandaar dat hij ook helemaal meegaat in het ‘Creatief Project Management’, het concept van Margot waarin het leraren verboden wordt les te geven.
In september was ik bij een lezing van Lucas Zandberg waarin hard gelachen werd om De Rendementsdenker en waarbij talloze mensen aangaven dat hij een heel adequaat beeld schetste van de werkelijkheid op roc’s. En de irritatie bij mij groeide. Hallo! Idealisme is níet hetzelfde als naïviteit. Robert laat zich er wel heel gemakkelijk in tuinen. Dat doet geen enkele jonge docent. Er bestaan géén managers zoals Margot, die zo’n incompetentie koppelen aan arrogantie en ambitie. Er bestaan géén Waldemars, die alles via de mail afschuiven op de collega’s. En zo kan ik nog wel doorgaan. Zandbergs boek vond ik té dik aangezet, té karikaturaal, té simplistisch, té oppervlakkig…
Om te lachen
Maar Lucas Zandberg gaf zelf aan dat het boek toch vooral om te lachen is. Hij pakte een aantal voorbeelden uit de praktijk –hij wilde niet zeggen hoeveel nou écht autobiografisch was- en vergrootte dat uit. Ik nam het te serieus. Ik las De Rendementsdenker met het idee dat iemand een ontluisterende roman over het hedendaagse ROC wilde schrijven, maar zo moet ik het niet lezen. En toen ik het daarna nog een keer las, moest ik Zandberg gelijk geven. Personage Waldemar werd zelfs mijn culthuld, zoals juf Ank dat in De Luizenmoeder is.
In de recensies las ik die tegenstelling later ook terug. De recensenten die in De Rendementsdenker een satire wilden lezen, vonden het boek te ver gaan. En degenen die het lazen als een komedie, prezen de vaart waarmee het geschreven is. Die reacties hoor ik bij andere lezers ook. Dát kunnen we dus leren van De Rendementsdenker en De Luizenmoeder: laten we heel erg hard om onszelf lachen. En lees vooral ook de analyse van Haye van der Werf op MBO-today, voor als je echt wilt weten hoe het zit met sommige wantoestanden op roc’s.
Overigens werd bij mij het lachen even verstomd toen ik in mijn dagelijkse lespraktijk ineens vijf, zes nieuwe studenten trof die me meldden dat ze het fijn vonden dat ik lesgaf. Niet dat of de les goed of slecht was, maar dat ik überhaupt lesgaf. Dat waren ze niet gewend op hun vorige roc. “Onze leraren mochten geen lesgeven, terwijl ze dat wel graag wilden”. En tóen moest ik opnieuw heel erg denken aan De Rendementsdenker. Soms haalt de realiteit de fictie in. Nou ja. Blijven lachen maar.
Lucas Zandberg – De rendementsdenker. De Arbeiderspers, Amsterdam. 272 blz. € 19,90
De Luizenmoeder – Vanaf 14 januari 2018 iedere zondag op NPO 3, 20.25-20.50 uur
't exkofschip 